PHÂN BIỆT TRIỆU CHỨNG VIÊM TỤY CẤP VÀ TRÀO NGƯỢC DẠ DÀY – THỰC QUẢN (GERD)

Viêm tụy cấp và trào ngược dạ dày – thực quản là hai bệnh lý tiêu hóa phổ biến, thường gây nhầm lẫn do có một số biểu hiện giống nhau, nhất là đau vùng thượng vị. Tuy nhiên, đây là hai bệnh hoàn toàn khác nhau về nguyên nhân, mức độ nguy hiểm và cách điều trị. Nhận biết sự khác biệt giữa hai bệnh là điều quan trọng giúp chẩn đoán chính xác và điều trị hiệu quả, góp phần bảo vệ sức khỏe đường tiêu hóa lâu dài.

1. Tổng quan về viêm tuỵ cấp và trào ngược dạ dày – thực quản

1.1. Viêm tụy cấp

Viêm tụy cấp (acute pancreatitis) là một tình trạng viêm đột ngột của tuyến tụy, dẫn đến sự hoạt hóa bất thường của các men tiêu hóa ngay trong nhu mô tụy. Quá trình này gây phù nề, phá hủy mô tụy, thoát dịch, và nếu nặng sẽ dẫn đến hoại tử tụy, nhiễm trùng, và suy đa tạng.

Tại Mỹ và châu Âu, sỏi mật và lạm dụng rượu là nguyên nhân chính. Trong khi đó ở châu Á, sỏi mật chiếm tỷ lệ cao hơn.

Tỷ lệ tử vong của viêm tụy cấp nhẹ dưới 1%, nhưng viêm tụy hoại tử nhiễm trùng có thể lên đến 30%.

1.2. Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD)

GERD là tình trạng dịch dạ dày (acid, pepsin, đôi khi mật) trào ngược lên thực quản, gây triệu chứng và biến chứng do viêm, kích ứng niêm mạc thực quản.

GERD có thể là trào ngược sinh lý thoáng qua (ở trẻ sơ sinh, phụ nữ có thai) hoặc trào ngược bệnh lý kéo dài, gây loét thực quản, hẹp, Barrett thực quản.

Theo Hiệp hội Tiêu hóa Hoa Kỳ (AGA), GERD là một trong những bệnh lý tiêu hóa phổ biến nhất, ảnh hưởng ~20% dân số trưởng thành Mỹ.

2. Cơ chế bệnh sinh của viêm tuỵ cấp và trào ngược dạ dày – thực quản

2.1. Viêm tụy cấp

• Hoạt hóa nội bào của trypsinogen thành trypsin do tắc ống tụy hoặc do rượu.
• Trypsin kích hoạt cascade enzyme tiêu hóa (elastase, phospholipase A2), gây tự tiêu hủy mô tụy.
• Phản ứng viêm lan tỏa, giải phóng cytokine (TNF-α, IL-6, IL-8) gây hội chứng đáp ứng viêm hệ thống (SIRS).
• Thoát dịch ra khoang bụng và trung thất, dẫn đến suy tuần hoàn và suy tạng.

2.2. Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD)

Yếu tố chính: suy yếu trương lực cơ thắt dưới thực quản (LES).

• Acid dạ dày tiếp xúc niêm mạc thực quản >5% thời gian trong 24 giờ.
• Acid và pepsin làm tổn thương tế bào biểu mô thực quản.
• Đáp ứng viêm mạn tính, dẫn đến viêm trợt thực quản, loét, Barrett.

3. Các yếu tố nguy cơ đặc trưng của viêm tuỵ cấp và trào ngược dạ dày – thực quản

Yếu tố	Viêm tụy cấp	GERD
Tuổi	Thường 30–60 tuổi	Mọi lứa tuổi, tăng sau 40 tuổi
Giới tính	Nam nhiều hơn (rượu)	Không rõ rệt, nhẹ hơn ở nữ
Rượu	Nguy cơ cao (20–30%)	Làm nặng triệu chứng GERD
Sỏi mật	Chiếm >50% ở châu Á	Không liên quan
Béo phì	Yếu tố nguy cơ gián tiếp	Nguy cơ cao
Thoát vị hoành	Không liên quan	Nguy cơ chính
Tăng triglyceride	Trên 1000 mg/dL gây viêm tụy cấp	Không liên quan
Thuốc	Lợi tiểu, corticoid, estrogen	NSAID, CCB làm nặng trào ngược

4. Triệu chứng lâm sàng đặc trưng của viêm tuỵ cấp và trào ngược dạ dày – thực quản

4.1. Triệu chứng viêm tụy cấp

✅ Đau bụng dữ dội vùng thượng vị

• Xuất hiện đột ngột, tăng dần, kéo dài nhiều giờ.
• Lan ra sau lưng (điển hình nhất).
• Giảm khi ngồi gập người về phía trước, tăng khi hít sâu.

✅ Nôn nhiều

• Nôn dữ dội, không liên quan bữa ăn.
• Nôn không giảm đau.

✅ Chướng bụng, giảm nhu động ruột

• Bụng chướng nhẹ, âm ỉ.
• Thường có liệt ruột cơ năng.

✅ Sốt nhẹ, mạch nhanh

• Nặng hơn: tụt huyết áp, suy tuần hoàn.

✅ Dấu Cullen / Grey Turner

• Hiếm, gợi ý xuất huyết tụy.

4.2. Triệu chứng GERD

✅ Nóng rát sau xương ức (heartburn)

• Đặc trưng: đau rát từ thượng vị lan lên cổ họng.
• Tăng khi cúi người, nằm sau ăn.

✅ Ợ chua, ợ hơi

• Vị chua, đắng lên miệng.

✅ Khó nuốt, nuốt đau

• Trong viêm thực quản nặng.

✅ Triệu chứng hô hấp

• Ho khan mạn, khàn tiếng, đau họng.

✅ Không sốt, không tụt huyết áp, không đau lan lưng.

 5. So sánh chi tiết đặc điểm đau bụng

Tiêu chí	Viêm tụy cấp	GERD
Vị trí đau	Thượng vị sâu	Sau xương ức, trên rốn
Tính chất đau	Dữ dội, liên tục	Nóng rát, âm ỉ, từng cơn
Lan	Lan ra sau lưng	Lan lên họng
Yếu tố giảm đau	Ngồi gập người	Ngồi thẳng, uống kháng acid
Yếu tố tăng đau	Nằm ngửa, hít sâu	Nằm xuống sau ăn
Nôn	Rất thường gặp, không giảm đau	Hiếm

6. Triệu chứng toàn thân

Triệu chứng	Viêm tụy cấp	GERD
Sốt	Có thể có	Hiếm gặp
Mạch nhanh	Rất thường gặp	Bình thường
Tụt huyết áp	Trong thể nặng	Không
Suy tuần hoàn	Có thể	Không

7. Thăm khám bụng

Viêm tụy cấp:

• Ấn đau thượng vị dữ dội.
• Cứng nhẹ bụng.
• Nhu động ruột giảm hoặc mất.

Dấu hiệu mất nước: khô môi, tụt huyết áp.

GERD:

• Khám bụng hầu như bình thường.

Có thể ợ chua khi ép vùng thượng vị.

8. Cận lâm sàng chẩn đoán phân biệt

Xét nghiệm	Viêm tụy cấp	GERD
Amylase, Lipase	Tăng >3 lần giới hạn bình thường	Bình thường
CT Scan ổ bụng	Tụy phù, hoại tử, dịch quanh tụy	Bình thường
X-quang ngực	Nâng vòm hoành, liệt ruột cơ năng	Bình thường
Nội soi thực quản	Bình thường	Viêm trợt, loét thực quản, Barrett
pH thực quản 24h	Bình thường	pH acid <4 >5% thời gian ghi đo

9. Tiêu chuẩn chẩn đoán viêm tụy cấp (Atlanta Criteria)

✅ Cần ít nhất 2 trong 3 tiêu chuẩn sau:

• Đau bụng điển hình.
• Amylase hoặc lipase >3 lần giới hạn trên.
• Hình ảnh phù/hủy tụy trên CT hoặc MRI.

10. Biến chứng viêm tuỵ cấp và trào ngược dạ dày – thực quản

Viêm tụy cấp	GERD
– Hoại tử, nhiễm trùng tụy	– Viêm thực quản nặng
– Áp xe tụy	– Loét thực quản
– Suy hô hấp cấp	– Hẹp thực quản
– Sốc tụt huyết áp	– Barrett thực quản
– Suy đa tạng	– Nguy cơ ung thư biểu mô tuyến thực quản

11. Điều trị khác biệt

Viêm tụy cấp:

• Nhập viện cấp cứu.
• Nhịn ăn, truyền dịch tích cực.
• Giảm đau opioid.
• Điều trị nguyên nhân: sỏi mật, triglyceride.
• Theo dõi biến chứng.

GERD:

Điều chỉnh lối sống:

• Ăn chia nhỏ bữa.
• Tránh nằm ngay sau ăn.
• Tránh cà phê, rượu, thuốc lá.

Dùng thuốc:

• Ức chế bơm proton (PPI).
• Thuốc kháng acid.
• Prokinetic.
• Nội soi nếu kéo dài >8 tuần hoặc có dấu hiệu cảnh báo.

12. Khi nào cần đi cấp cứu?

Viêm tụy cấp:

• Đau dữ dội, không giảm.
• Nôn liên tục.
• Tụt huyết áp.
• Sốt cao.

GERD:

• Nuốt nghẹn tiến triển.
• Nôn ra máu.
• Sụt cân nhanh.

Kết luận

Việc phân biệt rõ ràng giữa viêm tụy cấp và trào ngược dạ dày thực quản đóng vai trò quan trọng trong chẩn đoán và điều trị hiệu quả. Dù có thể có một vài triệu chứng tương đồng, nhưng hai bệnh này khác nhau hoàn toàn về nguyên nhân, mức độ nghiêm trọng và nguy cơ biến chứng.

Hiểu đúng và kịp thời nhận biết dấu hiệu của từng bệnh không chỉ giúp người bệnh được điều trị đúng hướng mà còn giảm thiểu nguy cơ gặp phải các biến chứng nguy hiểm. Do đó, nếu có biểu hiện bất thường về tiêu hóa, người bệnh nên đi khám sớm để được tư vấn và điều trị phù hợp, tránh tự chẩn đoán hoặc bỏ qua những dấu hiệu cảnh báo quan trọng của cơ thể.

Dưới đây là bảng tổng hợp những đặc điểm đặc trưng nhất mà Nhà thuốc Hoàng Châu 2 đã tổng hợp lại:

Đặc điểm	Viêm tụy cấp	GERD
Đau bụng	++ (dữ dội)	+ (nóng rát)
Lan	Ra lưng	Lên cổ
Sốt, mạch nhanh	Thường gặp	Hiếm
Nôn	Rất thường	Hiếm
Men tụy	Tăng cao	Bình thường
Cần nhập viện	Gần như luôn	Hiếm khi

Tài liệu tham khảo

1. Jameson, J.L. (2022) Harrison’s principles of internal medicine. 21st edn. New York Mcgraw-Hill Education.
2. Katz, P. O., Dunbar, K. B., Schnoll-Sussman, F. H., Greer, K. B., Yadlapati, R., & Spechler, S. J. (2022). ACG Clinical Guideline for the Diagnosis and Management of Gastroesophageal Reflux Disease. The American journal of gastroenterology, 117(1), 27–56. https://doi.org/10.14309/ajg.0000000000001538
3. Tenner, S. et al. (2023) ‘American College of Gastroenterology Guidelines: Management of Acute Pancreatitis’, The American Journal of Gastroenterology, 119(3), pp. 419–437. Available at: https://doi.org/10.14309/ajg.0000000000002645.